تاریخچه تمبر در ایران

نخستین بار در سال ۱۲۷۹ با تأسیس دفتر پستی انگلستان در ریشهرِ بوشهر و استفاده از تمبر هندوستان در محمولات پستی، تمبر در ایران رواج یافت.

در سال ۱۲۸۲، هیئتی از ایران رهسپار پاریس شد تا با مقامات پست فرانسه برای سفارش تمبر مذاکره کند. فردی به نام ریستر، که از منظور هیئت ایرانی با خبر شده بود، کلیشه‌هایی با نقش شیر و خورشید تهیه کرد و نمونه‌های چاپ شده آن را به نمایندگان ایران نشان داد. چون وی قبلاً اجازه نگرفته بود، هیئت ایرانی آن را نپذیرفت و شخصی به نام بار عهده دار این کار شد.
مقامات ایرانی با نمونه تمبرهای بار با طرح شیر و خورشید موافقت کردند، اما استفاده از تمبر به سبب بی‌سر و سامانی تشکیلات پستی ایران تا مدتی به تعویق افتاد. در سال ۱۲۸۵، از روی همین کلیشه‌ها تمبرهایی چاپ شد و در اختیار پستخانه‌ها قرارگرفت. از این تمبرها، که به «سری باقری» معروف بود، تا ۱۲۹۶ استفاده شد.
در سال ۱۲۹۳، توزیع تمبر از انحصار دفاتر پستی خارج شد و در ۱۲۹۴، ایران به عضویت اتحادیه جهانی پست درآمد. مدتی بعد با پشتکار میرزا علی‌ خان امین‌الدوله ، وزیر پستخانه، اداره ثبت و تمبر دولتی اعلام کرد: از این پس تمام اسناد معاملات از قبیل نقدی و جنسی، ملکی و تجارتی و کلیه نوشتجات از عرایض و احکام تا قبوضات … موافق قانون مخصوص باید به مُهر و تمبر و ثبت اداره مذکور برسد.
با توجه به اینکه انتشار تمبر در انحصار دولت بود، پیام‌ها و تصاویر روی تمبر، دیدگاه‌های رسمی حکومت را در عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی و سیاسی بیان می‌کرد. در دوره قاجار، نقش شیر و خورشید یا تصویر شاه تنها تصویر تمبرها بود و فقط این دو، نماد ایران به شمار می‌آمدند.
در سال ۱۳۲۶، به هنگام قیام مردم تبریز بر ضد محمدعلی شاه، ستارخان تمبرهایی به چاپ رساند که در سال ۱۳۳۷ شیخ محمد خیابانی روی آن مهر آزادیستان زد. در ۱۳۲۷، در پی نهضت مردم لار به رهبری سید عبدالحسین مجتهد لاری، تمبرهایی با عبارت پست ملت اسلام به چاپ رسید.
در شوال ۱۳۳۳، که ارتش انگلستان بندر بوشهر را گرفت، روی تمبرهای اداره پست شهر، مهر Bushire under British occupation (بوشهر در اشغال انگلستان) خورد که نشانه تسلط انگلستان بر آنجا بود.
در سال ۱۳۳۵، در پی نهضت انقلابی کازرون، روی تمبرهای احمدشاهی مهر ملت کازرون زدند. انتشار تمبری با عنوان «پست انقلابی ایران گیلان ۲۵ ثور ۱۲۹۹» برای اعلان جمهوری در گیلان به رهبری میرزا کوچک ‌خان جنگلی بود که معروف به تمبر انقلاب شد. علاوه بر آن مهر مخصوصی با عبارت پست دولت جمهوری شوروی ایران درست کردند که روی پاکت‌های رسیده می‌زدند.
مهر «سانسور جمهوری ‌طلبان غرب ۱۳۰۳» روی تمبرهای بسته‌های پستی همدان و سنندج و قزوین و اراک، بیانگر تمایلات جمهوری‌ خواهانه حاکمان غرب کشور بود.
پایان سلسله قاجاریه با زدن مهر «پست حکومت موقتی پهلوی ۹ آبانماه ۱۳۰۴ـ ۱۹۲۵» روی تمبرهای مالیاتی، اعلان گردید. از آن پس یا روی تمبرها چهره شاه تصویر می‌شد یا تصاویری از برنامه‌های اصلاحات اقتصادی و اجتماعی.
در دوره پهلوی، برخی اقدامات عبارت بود از چاپ تمبرهای فراوان با نقوش معماری باستانی ایرانی و تصاویر شاهان هخامنشی و ساسانی، اعلام تغییر نام پِرشیا به ایران و انتشار دوره تمبر با تصاویر ورزش‌های باستانی، بزرگداشت مفاخر و مشاهیر ایرانی همچون سعدی، رودکی و ابن سینا.
بارزترین ویژگی تمبرهای دوره پهلوی، اختصاص داشتن آنها به شاه و خانواده سلطنتی بود. بزرگداشت ازدواج، تولد فرزند و تاجگذاری، مضمون بسیاری از تمبرهای این دوره و چهره شاه، تصویر غالب تمبرهاست.
با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، تصاویر و مضامین تمبرها کاملاً دگرگون شد. نخستین تمبرهای پس از انقلاب، که در فروردین ۱۳۵۸ منتشر شد، تصاویری از قیام مردم داشت. وقایع ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ و ۲۱ و ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، بر تمبرها ترسیم شد، که به نوعی مراحل گوناگون مبارزه مردم را تا پیروزی انقلاب بیان می‌کرد.
برخی تمبرهای منتشر شده در سال ۱۳۵۹ به بزرگداشت شهید مطهری، علی شریعتی و آیت اللّه طالقانی، پیشگامان انقلاب اسلامی، اختصاص داشت. برخی تمبرهای منتشر شده پس از انقلاب به طور ویژه به کسانی اختصاص دارد که در حافظه تاریخی مردم به عنوان الگوی شهامت و مبارزه ثبت شده‌اند، مانند انتشار تمبر یکصدمین سالگرد تولد محمد مصدق در ۲۹ اسفند ۱۳۵۸/
ته نقش تمبرهای ایران ــ که در دوره قاجار، تصویر شیر و خورشید و در دوره پهلوی، عبارت «دولت شاهنشاهی ایران» بود ــ در اردیبهشت ۱۳۶۰ به عبارت «جمهوری اسلامی ایران» تغییر یافت.
پس از انقلاب به جای تمبرهای ویژه جشن‌های ۲۵۰۰ ساله یا تاجگذاری، تمبرهایی به مناسبت اعیاد و مناسبت‌های مذهبی چاپ شد. تمبرهای ویژه هفته وحدت نیز به منظور همبستگی میان مذاهب اسلامی بارها به چاپ رسید. حمایت از جنبش‌های اسلامی دیگر کشورها، همچون انتفاضه فلسطین و قیام مردم افغانستان، در این میان جایگاهی خاص دارد.
بر تمبرهای پس از انقلاب، موضوع شهادت، به صور گوناگون تصویر شده است؛ از جمله تمبرهای بزرگداشت پیشگامان انقلاب اسلامی و شهدای جنگ تحمیلی و شهیدان نهضت‌های اسلامی سایر کشورها. جنگ تحمیلی و پیامدهای آن نیز موضوع بسیاری از تمبرهاست. برخی از این تمبرها رویدادهای مهم جنگ را بازگو می کند.
امروزه، چند انجمن دوستدار تمبر فیلاتلی در زمینه گردآوری و مطالعه تمبرهای ایرانی فعالیت می‌کنند، از جمله انجمن دوستداران تمبر اصیل و انجمن مطالعاتی دوستداران تمبر ایران. مجلاتی اختصاصی نیز چون جام تمبر، تمبر و پیام تمبر در ایران به طور متناوب چاپ شده است.

نخستین تمبر تصویری درایران، نقشی از ناصرالدین شاه است.
نخستین تمبر تصویری ایران در آگوست 1876 به سفارش گوستاو ون ریدرر ،رییس اتریشی پست ایران به روش تیپوگرافی در چاپخانه دولتی اتریش در وین به چاپ رسید.طرح این تمبر تصویر ناصرالدین شاه به رنگ سیاه روی زمینه شبکه‌ای رنگی است. 
به گفته "ویلیام هاروتیونیان"، رئیس انجمن تمبر ایران، محقق و عکاسی که مدت های طولانی روی تمبرهای ایران مطالعه کرده است: «دومین سری که در فیلاتلی ایران اهمیت خاص دارد سری لیتوگراف می باشد که برای اولین بار نام کشور ایران در عبارت ممالک محروسه ایران روی ان نقش بسته است. بعد از انتشار تمبرهای فوق که در حالت اضطرار به روش لیتوگرافی چاپ شده اند سری گراوه که از طراحی زیبایی برخوردار است در 7 رقم انتشار یافت.
به گفته هاروتیونیان ،رنگ آمیزی تمبرها ی سری 4 جور ناصری به صورت یک شاهی ،سیاه و بنفش ،دو شاهی،سیاه و سبز ،پنج شاهی ،سیاه و قرمز،ده شاهی ،سیاه و آبی است.
هاروتیونیان، که این اطلاعات را در مجموعه ای گرد آوری کرده است ، در باره این تمبرها گفت: «از تمبرهای سری 4 جور در سالهای بعد برای فروش در بازار فیلاتلی به سفارش بواتال رئیس وقت پست در وین چاب مجدد صورت گرفته است.»
در بررسی های این محقق،ثابت شده است : «رنگ تمبرها به رنگ تمبرهای اصلی بوده و مشخصه این تمبرها وجود نقطه ای شبیه سنجاق با دکمه روی کروات شاه است. نخستین تمبر تصویری ایران در آگوست 1876 به سفارش گوستاو ون ریدرر ، رییس اتریشی پست ایران به روش تیپوگرافی در چاپخانه دولتی اتریش در وین به چاپ رسید. طرح این تمبر تصویر ناصرالدین شاه به رنگ سیاه روی زمینه شبکه‌ای رنگی است. 
این محقق افزود :«گوستاوفن ریدرر سفارش چاپ 300 هزار پاکت پستی که تمبر 5 شاهی سری 4 جور روی آن به چاپ رسیده بود را به چاپخانه دولتی اتریش داده ،ولی مصرف این پاکت ها در شبکه پستی رایج نشد در نتیجه از طرف مقامات اجاره داده شد که تمبرهای چاپ شده روی پاکت ها بریده و به صورت تمبر بالصاق مجدد روی مرسولات پستی مصرف شوند.»
هاروتیونیان معتقد است :«به علت کمبود تمبر در بعضی از مراکز پستی از تمبرهای سری 4 جور نصفه مصرف شده اند.تمبرهای 2،5 و 10 شاهی به صورت نصفه افقی یا عمودی درشهرهای رشت،شیراز و کاشان مصرف شده اند.مصرف تمبرهای 10 شاهی به صورت نصفه افقی که با مهر shahy 5 یا shahi 5 دیده شده است.»

تاریخچه انتشار تمبر:

از زمانهای بسیار دور که انسانها زندگی اجتماعی را قبول کرده و به تشکیل یک نوع زندگی دسته جمعی موفق شدند احتیاج به برقراری ارتباط بین قبایل دور از هم نیز آشکار بود. قبل از ایجاد نوعی خط که بتواند پیغام کتبی باشد افرادی بودند که پیغام را شفاهی از محلی به محل دیگر می رساندند. این افراد با استفاده از وسیله ای شبیه به نوعی سیم که به چوبی بسته و به آن گره می زدند آنرا به خود بسته حرکت می نمودند با دست زدن به این گره ها چون دانه تسبیح پیغام را به یاد آورده مرور می کردند.

در هندوستان افراد پیغام رسان را بنام داک میخواندند این افراد چون در شب از میان جنگل عبور می کردند بدور گردن خود جهت ترساندن حیوانات جنگلی زنگ می آویختند .
داریوش پادشاه بزرگ هخامنشی چابک سواران دولتی را تربیت کرده بود که نوشته های دولتی را ایستگاه به ایستگاه برده به چاپار بعدی می رساندند،بدین ترتیب به بوسیله ی این چابک سواران همیشه از اخبار دورترین نقاط کشور مطلع می شد . جمله ی معروف او که " نه برف و باران نه گرما نه تاریکی شب نمی تواند پیک های تند رو را از حرکت باز دارد " در بالای سر در ساختمان اداره ی پست شهر نیویورک به چشم می خورد هر زمان قبایلی با هم اجتماع می کردند و همکاری با جوامع دیگر محسوس می شد ارتباط اصلی آن جامعه بود . 
در ابتدا استفاده از سیستم ارتباطات در اختیار روسای قبایل و بعدها پادشاهان و امپراطوران بود در زمان سزار اگوست چیزی شبیه به سیستم پستی امروزی به وجود آمد گراسوس پاپلیکوس جاده های مشخصی در سراسر امپراطوری روم به وجود آورد و پیک ها مجاز بودند پیغام افراد ممتاز رسمی دولتی را به افراد مورد نظر برسانند . از این زمان بود که کلمه ی پست مصطلح شد . در امتداد جاده های مورد استفاده ی پیک ها محل هایی جهت استراحت و تشخیص محل و مسافت بعدی که بایستی طی شود به وجود آمد که نام پست و بعدا" دفتر از آن گرفته شد . 
تجار شهر هانز در حاشیه ی دریای بالتیک قرارگاه مخصوصی برقرار کرده و افرادی را برای خدمت در این دفاتر و رساندن پیغام های خودشان و شاید دیگران استخدام کردند .

چندی بعد کنت ترن اوتاکسیز (COUNT OF THURN AND TAXIS) سیستم پستی شخصی را تاسیس نمود که در بیشتر شهرهای اروپا فعالیت می کرد افراد با پرداخت مبلغ معین می توانستند از این سیستم پستی استفاده نمایند . در واقع می توان این تشکیلات را شروع سیستم پستی جدید نامید. 

علاوه بر سیستم ایجاد شده که اتفاقاً از طرف پادشاه هم حمایت می شد.سیستم های پستی شخصی دیگر هم کم وبیش در اروپا به وجود آمد.یکی ازآنها بوسیله دانشگاه های فرانسه بوجود آمد تا دانشجویان بتوانند برای دریافت پول ازوالدین خودشان مکاتبه نمایند.
در لندن سال 1680 تقریباً دویست سال قبل از ایجاد سرویس پستی جدید ویلیام دوکرا تشکیلات پنی پست را بوجود آورد .بدین معنی که هزینه ارسال نامه در داخل شهر لندن یک پنی دریافت می کرد.صندوقهای پست در محلات مختلف شهر لندن نصب ودفاتری هم تاسیس نمود.نامه ها هریک ساعت یک بار از صندوقها جمع آوری و دفتر شعبه به تاریخ همان ساعت مهرمی‌شد تشکیلات همه گیر و پرسود شده بود.تا جایی که دوکرا با دوک آو یورک که ادعا می کرد امتیاز حمل نامه به او تعلق دارد درگیری پیدا نمود. بدین ترتیب تشکیلات پستی دوکرا از طرف دولت ضبط و اداره میشد تا سال 1800 که دفتر پستی دو پنی (THE TWO PENNY POST) بوجود آمد .
سیتم پستی در انگلستان کم وبیش با ایجاد راه های پستی در سراسر کشور به وجود آمد و نامه برای خارج از کشور بوسیله صاحبان کشتی های خصوصی وافراد انجام می گرفت.خدمات پستی برای عموم بود وهر کس میتوانست نامه پست کند و اجرت حمل نامه از گیرنده نامه دریافت می‌شد .این مسئله ایجاد ناراحتی های بسیار برای نامه رسان ها می نمود. بدین معنی که گیرنده نامه با قرار قبلی با فرستنده وبکار بردن رمز در متن آدرس از مقصود فرستنده نامه ونتیجتاً از دریافت نامه خوداری می نمود . پستچی بیچاره مجبور میشد نامه را بر گرداند. این امر باعث ضرر اداره کنندگان تشکیلات پست بود. اختراع ماشین بخار تحول عظیمی را در جهان پایه گذارد که در سیستم پستی هم تاثیر فوق العاده نمود.
در سال 1837 سِر رونال هیل (SIR ROWLAND HILL) مطالعات بسیار در مورد نحود دریافت کرایه پست نمود. بعضی مردم فکر ایجاد تمبر را یک پدیده جدید از طرف رونالد هیل میدانند،در حالیکه برای جمع آوری مالیات سالها از نوعی اتیکت چاپی شبیه تمبر استفاده می شد. فکر استفاده از تمبر برای اخذ کرایه پست از فرستنده نامه و اصولاً چاپ اولین تمبر پست از طرف سِر رونالد هیل بود .
اولین تمبر پست در انگلستان معروف به پنی سیاه BLAK PENNY در تاریخ 6 می 1840 منتشر شد و چون انتشار تمبر پست قبل از این تاریخ سابقه نداشت از نوشتن نام کشور انگلستان بر روی تمبر خودداری کردند کما اینکه هنوز بعد از گذشت بیش از 160 سال نام انگلستان بر روی تمبر آن کشور دیده نمی شود ،مگر تصویری از پادشاه یا ملکه که پادشاه می باشد در گوشه تمبر چاپ می شود. برای سهولت چسباندن تمبر پاکت پشت تمبر را چسب زدند ،این مسئله که پشت تمبر را که صورت ملکه دارد بایستی با آب دهان مرطوب کرد جار و جنجال بپا نمود و آنرا نوعی توهین به ملکه می دانستند و بعضی هم نسبت به مهر زدن روی تمبر که باعث آلودگی صورت ملکه میشد باز اعتراض داشتند که مالیدن و ملوث کردن صورت ملکه است . هم زمان با اولین تمبر پست دولت انگلیس پاکت که روی آن تمبر چاپ شده بود و همچنین پاکت بدون تمبر ولی با تصاویری زیبا منتشر نمود .

فکر چاپ تمبر پست که بوسیله سِررونالد هیل انجام گرفت بلافاصله جنبه جهانی گرفت و کشورها یکی پس از دیگری اقدام به چاپ تمبر نمودند و در فاصله ده سال 25 دوک نشین ،ایالت و بعضی کشورهای بزرگ منتشر نمودند .
ارسال نامه بین کشور ها و تحویل و پرداخت کرایه پستی آنها مشکلاتی را بوجود آورد .دکتر هاینریش فن اشتفان (DR.HEINRICH VON STEPHAN) رئیس پست امپراطوری آلمان تشکیل اتحادیه پستی جهان را پیشنهاد نمود .مسائل مربوط به پست و نحوه کار ادارات پست کشور ها تنظیم قوانین و مقررات در این اتحادیه بررسی و تصمیمات متخذه که با تصویب نمایندگان عضو این اتحادیه بوده به کشورهای عضو ابلاغ می شود . اتحادیه پست جهان در 1875 میلادی بوجود آمد و مرکز آن در شهر برن در کشور سویس است . دولت ایران در تاریخ اول در تاریخ اول سپتامبر 1877 به عضویت این اتحایه در آمد .
دولت ایران در سال 1865هیئتی را برای تهیه طرح تمبر و مذاکره با طراحان معروف به فرانسه نمود . با ورود این هیئت شخصی بنام ریستر که از مقصود و هدف هیئت ایرانی مطلع شده بود طرحی تهیه و تسلیم نمود که مورد قبول واقع نشد و به او برگشت دادند هیئت مذکور طرح دیگری که به وسیله ی آلبرت بار طراح تمبر تهیه شده بود قبول و کلیشه های تهیه شده را با خود به تهران آورد. با استفاده از کلیشه های موجود تمبر های اولیه ایران را در تهران چاپ نمودند .